Trouw 22-4-2014 RIANNE OOSTEROM
Arnhem krijgt toch geen cultuurhuis, in Den Haag ligt de bouw stil en in Utrecht gaat een soortgelijk project ook niet door. Wat was er mis met de argumenten die tot voor kort nog vóór de bouw van deze ‘prachtpaleizen’ werden gebruikt?
Het Groninger Forum is het enige cultuurhuis dat voorlopig gebouwd gaat worden in de grote steden van Nederland. Het wordt een bibliotheek, een filmhuis, een debatcentrum, een volksuniversiteit en een Stripmuseum in één. En ze zijn er: Groningers die wegdromen bij het gebouw waar nu alleen nog betonnen fundamenten van te zien zijn.
Op de site van het Forum kunnen dromen worden ingediend. Die variëren van een klimplant tegen de zuidzijde van het gebouw tot een ballenbak zoals bij McDonald’s. Niet te vergeten, een orgel in de hal, schrijft een inwoner: “Want orgels horen zó bij het culturele erfgoed van Groningen.”
Maar het Groninger Forum krijgt ook dromen van een ander kaliber binnen. “Terugbrengen, zodat stadsbestuur tot zinnen wordt gebracht!” “Onzinnige toestand. Stoppen met bouwen!” Ze maken duidelijk dat er discussie is over het nut en de noodzaak van het cultuurhuis.
In andere steden is het niet anders. In Den Haag is het nog de vraag of het Spuiforum er komt. In Arnhem en Utrecht zijn de plannen voor een cultuurhuis van tafel. Het concept is overal hetzelfde: een architectonisch gedurfd gebouw waarin verschillende culturele sectoren hun intrek nemen. En overal woedt of woedde eenzelfde ‘cultuurhuizenstrijd’.
In Utrecht was het cultuur- en filmhuis Bibliotheek ++ omstreden. Het plan werd vlak voor de gemeenteraadsverkiezingen met één stem verschil weggestemd. Te duur, te protserig en onverstandig in crisistijd.
In Arnhem was in verkiezingstijd iedereen een voor- of tegenstander van Kunstencluster ArtA. De uitslag van de verkiezingen betekende dat er niet langer een meerderheid was voor ArtA. Vorige week, toen het college rond was, werd er direct korte metten gemaakt met het Kunstencluster.
In Den Haag is het nog spannend. Het Spuiforum aldaar is zijn meerderheid in de raad kwijt. Wel of niet verder bouwen is een hoofdpijndossier in de formatie van het college. D66 – de grote winnaar, voorstander van het Spuiforum – moet formeren met tegenstanders. De bouw is tijdens de onderhandelingen dan ook stilgelegd. Cultuurhuizen blijken dus omstreden. De vraag is: waar ging het mis? Wat schortte er aan de argumenten vóór de plannen, en kloppen die eigenlijk wel?
1. Steden willen de ‘versukkeling’ tegengaan
Tussen het Groninger Forum en het station moest een kabelbaan komen. Via een ritje door de lucht zou de bezoeker het cultuurhuis binnenvliegen. Het plan sneuvelde, er was te weinig geld. Maar het idee erachter is duidelijk: Groningen wil aantrekkelijk zijn.
Volgens directeur Dirk Nijdam kwam het idee voor het Groninger Forum voort uit de behoefte een ‘lelijke puist’ in de stad te verwijderen: een braakliggend stukje centrum. Een cultuurhuis zou de Groningse binnenstad een impuls geven. In Arnhem werd dit argument ook gebruikt. Het kunstencluster moest daar de wijk Rijnland een oppepper geven.
Hoogleraar cultureel ondernemen Giep Hagoort noemt dit het ruimtelijke argument voor de bouw van cultuurhuizen. “Steden willen ‘versukkelende’ gebieden een impuls geven door een architectonisch gedurfd cultuurhuis neer te zetten, zoals Centre Pompidou in Parijs. Dat museum gaf de wijk schwung.”
2. Samengaan scheelt geld
In Den Haag zou één Spuiforum goedkoper zijn dan het bouwen van drie nieuwe onderkomens voor het Residentie Orkest, het Nederlands Dans Theater en het Koninklijk Conservatorium. In het geval van Groningen hoeven schoonmakers in de toekomst nog maar één gebouw schoon te maken, in plaats van vijf kleine. Door samen onder een dak te gaan, wordt bespaard op overheadkosten. In Groningen wordt ook nog eens gefuseerd. Er is hoop op hogere bezoekersaantallen en daarmee dus ook meer inkomsten.
Clusteren is geen nieuw idee in crisistijd. In de jaren tachtig ging het net zo. Cor Wijn, cultuurclusterspecialist: “Het was crisis en culturele instellingen zagen hun bezoekersaantallen teruglopen. Ze clusterden om in de jaren negentig weer afscheid te nemen van elkaar.” Een slingerbeweging.
3. Samen is het spannender
Er zijn genoeg zweverige woorden voor te vinden: ‘crossover’, ‘synergy’ of ‘kruisbestuiving’. Meerdere instellingen onder één dak betekent: uitwisseling en vernieuwing. Directeur Nijdam van het Groninger Forum: “Cultuur moet zich aanpassen aan de tijd. Organisaties moeten samenwerken om tot een spannender aanbod te komen.” Hij stelt het zich zo voor: “Dat je bij het Stripmuseum een tekenaar onder de aandacht brengt, je een boek van hem kunt lenen bij de bibliotheek en er een documentaire over kunt zien in het filmhuis.”
4. Mensen willen cultuur beleven
“Mensen willen niet op vieze toiletten zitten en door tochtige gangen lopen”, zegt Hagoort. “Zelfs stations moderniseren. De cultuursector kan niet achterblijven. Het moet multimediaal en nieuw. De bestaande culturele gebouwen uit de jaren zeventig en tachtig voldoen niet meer.”
Die vernieuwingsdrang wordt ingegeven door het idee dat we leven in de ‘betekeniseconomie’. Wijn: “Zeker op cultureel gebied zoeken we betekenis en beleving. We zijn snel verveeld.” Grote moderne cultuurhuizen zouden aansluiten op onze behoeftes.
… maar dat moet wel nodig zijn
Hagoort: “Je moet ook nee durven zeggen als een gebied al aantrekkelijk genoeg is. Daar moet een stadsbestuur goede keuzes in maken. Niet alles op alles zetten om maar mensen naar je stad te krijgen.” Zo is het bijvoorbeeld de vraag of de Haagse binnenstad nog een attractie nodig heeft.
Bovendien moet je oppassen dat je niet alle cultuur in een stad clustert, zegt Cor Wijn, cultuurclusterspecialist bij adviesbureau BMC. Hij werkte mee aan het Groninger Forum en Bibliotheek ++. “Je voorziet één gebied van een impuls, maar haalt de impuls weg uit andere gebieden. De vraag is of dat een stad uiteindelijk verder helpt.”
… maar kost ook veel
Geld besparen door instellingen te clusteren? Giep Hagoort noemt dat argument ‘de kleine leugen’ die de gemeente en culturele instellingen samen in stand houden. “Zowel de bezoekersaantallen als de inkomsten worden te hoog ingeschat en te rooskleurig voorgesteld. Dat gebeurt omdat een plan voor een cultuurhuis als haalbaar gepresenteerd moet worden aan de gemeenteraad.”Op het financiële vlak wringt het, vindt ook cultuurclusterspecialist Wijn. “Met cultuurhuizen wordt geld bespaard, maar de gebouwen kosten miljoenen. Hoe wegen die kosten op tegen de besparingen? Daar is nooit onderzoek naar gedaan. Stadsbesturen gaan uit van schattingen.” In Den Haag ontstond hier ophef over. Na een second opinion bleek het Spuiforum niet 181 miljoen te kosten, maar zou er 60 miljoen bij opgeteld moeten worden.
… maar wel geforceerd
Volgens Giep Hagoort is de topdown-aanpak, waarbij het om kruisbestuiving gaat, geforceerd. “Het kan beter organisch ontstaan. Dan willen organisaties ook echt samenwerken. Daarna komen dan de gemeenschappelijke huizen wel.”
Cultuurclusterspecialist Wijn vraagt zich af of een spannender aanbod ook echt meer bezoekers trekt. “Vaak wordt het niet meer dan een verzamelgebouw.”
… maar zijn tevreden met het bestaande aanbod
Hoogleraar cultureel ondernemen Giep Hagoort noemt dit sociale argument het meest wankel. “Vaak zijn mensen heel tevreden met bestaande instellingen. Een cultuurpaleis moet in verhouding zijn met de sociale politiek. Inwoners van de stad moeten zich ermee kunnen identificeren.”
En dat gaat in Den Haag bijvoorbeeld mis, zegt Hagoort. “Het merendeel van de bevolking ziet het Spuiforum als een speeltje van de elite.” Ook Wijn vindt dat er soms alles aan gedaan wordt de cultuurpaleizen aan de burger te verkopen met ‘opgesmukte beleidstaal’. Het motief? “Prestige”, meent Wijn.
Dichtbij de wensen van de burger blijven. In Groningen proberen ze dat in ieder geval. Nu maar hopen dat het orgel in de hal er komt. En de ballenbak, én de klimplant.
